In de zorg werken ruim 1 miljoen werknemers. De sector is goed voor 14% van alle banen van werknemers in Nederland. Ruim een derde (36%) werkt in de verpleging, verzorging en thuiszorg (VVT) en een kwart (27%) werkt in een ziekenhuis. Sinds 2013 is het aandeel van de VVT wat kleiner geworden en dat van ziekenhuizen wat groter geworden. Het aantal banen van werknemers groeide tot 2012. In de periode 2012-2016 is het aantal gekrompen met 5%. Aan deze krimp lijkt inmiddels een einde gekomen. Voor de komende jaren wordt weer groei verwacht. UWV verwacht ruim 1,08 miljoen werknemers in 2018. Het aantal banen blijft echter nog steeds lager dan in 2012. Ook andere prognoses (van CPB en het Onderzoeksprogramma Arbeid in Zorg en Welzijn) gaan uit van werkgelegenheids-herstel. Afhankelijk van het gekozen scenario is de groei sterker of minder sterk. Ook per branche zijn er verschillen. De sterkste groei wordt verwacht in de thuiszorg, met name in de verplegende en verzorgende activiteiten in de thuissituatie. Ook de werkgelegenheid in de huisartsen- en overige zorg blijft relatief sterk groeien.

De afgelopen jaren zijn verschillende maatregelen genomen om de zorg betaalbaar en toegankelijk te houden. Dit heeft sinds 2012 een remmend effect gehad op de vraag naar personeel. Op dit moment lijkt het grootste effect van al deze maatregelen uitgekristalliseerd. Sommige maatregelen zijn (deels) ingetrokken of verzacht. In de komende jaren blijft de ontwikkeling van de werkgelegenheid sterk afhankelijk van de op macroniveau beschikbaar gestelde middelen, maar ook van de mate waarin deze daadwerkelijk (kunnen) worden vertaald in personele bezetting bij aanbieders.

Werkgelegenheid ’s kenmerken

84% van de werkenden in de zorg is vrouw. Mede hierom zijn er veel mensen die in deeltijd werken. De deeltijdfactor is het grootst in de VVT: daar bedraagt het gemiddelde dienstverband 67% van een fulltime dienstverband. In de ziekenhuizen en geestelijke gezondheidszorg wordt het meest fulltime gewerkt. Er zijn veel vaste contracten maar niet altijd met vast aantal uren; 87% in de zorg werkt op een vast contract. Ongeveer 1 op de 10 heeft een tijdelijk contract (deels met uitzicht op vast). Een klein deel (3%) wordt ingezet als bijvoorbeeld uitzendkracht of oproepkracht.

Vergrijzing in alle branches

In de zorg werken veel ouderen: 23% van de werknemers was in 2015 ouder dan 55 jaar. Dit is veel hoger dan het gemiddelde in Nederland van 17%. Het aandeel 55-plussers is tussen 2005 en 2015 bovendien in alle zorgbranches ongeveer verdubbeld. De vergrijzing is het grootst in de VVT. Daar is ruim een kwart van de werknemers ouder dan 55 jaar. In de ziekenhuizen en geestelijke gezondheidszorg ligt het aandeel net onder een kwart. In de overige zorg en de gehandicaptenzorg is inmiddels bijna één op de vijf werknemers ouder dan 55 jaar. Dit betekent dat er de komende tien jaar behoorlijk wat ouderen die stoppen met werken moeten worden vervangen.

Het beleid is dat mensen langer thuis blijven!

Hierdoor neemt de intramurale zorg af en de extramurale zorg toe (bijvoorbeeld van verpleging en verzorging en ziekenhuizen naar thuiszorg). Ook is er een verschuiving van tweedelijns- naar eerstelijnszorg (bijvoorbeeld wijkverpleeg-kundigen en huisartsen), ook in de GGZ en gehandicaptenzorg. De zorgvraag wordt complexer, de zorgzwaarte neemt toe. Mensen blijven langer thuiswonen en hebben daar intensievere zorg nodig, verpleeghuizen zijn er alleen bij een hoge zorgzwaarte. De verpleegduur in ziekenhuizen neemt nog steeds af. GGZ wordt ambulanter, er wordt meer opgevangen door huisartsenpraktijken. Tevens wordt er een groter beroep gedaan op mantelzorgers en vrijwilligers. Patiënten en cliënten worden gestimuleerd meer eigen regie te nemen. De patiënt wordt ook mondiger. Kennis verkregen via internet speelt hierbij een belangrijke rol.

Geen grootschalige uitstoot van personeel door nieuwe technologie!

Voorbeelden van toepassing van technologie zijn registreren/bekijken van cliëntgegevens via mobiel, tablet of laptop (ook onderweg), elektronische communicatie met de cliënt/mantelzorger, beeldzorg, e-health, domotica en signalering op afstand (als aanvulling op fysiek contact). En natuurlijk het inzetten van zorgrobots/operatierobots/ en kapitaalintensieve apparatuur. Het lijkt er echter niet op dat technologische ontwikkeling in de zorg zal leiden tot een grootschalige uitstoot van personeel. Veruit de meeste werkgevers verwachten dat het geen invloed zal hebben op de omvang van de vraag naar personeel. Als er al een afname wordt verwacht dan gaat het vooral om het niet cliëntgebonden personeel.

Veel kansen voor werkzoekenden!

De afgelopen jaren zijn er veel banen in de zorg verdwenen. De kwetsbare groepen bevinden zich vooral op de laagste beroepsniveaus, zoals helpenden in de thuiszorg en zorghulpen. In de eerste maanden van 2016 domineerden faillissementen en reorganisaties in de zorg nog het nieuws, maar inmiddels zijn er duidelijke tekenen dat de arbeidsmarkt in de zorg weer aantrekt. UWV ziet dat er nogal wat krapteberoepen zijn, dus moeilijk vervulbare vacatures, zoals verzorgende ig, verpleegkundige mbo-4, wijkverpleegkundige, gespecialiseerd verpleegkundige, praktijkverpleegkundige, specifieke medisch specialisten: bv. specialist ouderengeneeskunde, verzekeringsarts, bedrijfsarts, arts verstandelijk gehandicapten en psychiater. Goede kansen op werk zijn er in beroepen waarvoor een opleiding op tenminste mbo-niveau 3 wordt gevraagd zoals medewerker steriele medische hulpmiddelen, audicien, opticien, technisch oogheelkundig assistent, optometrist, apothekersassistent en mondhygiënist. Daarnaast heeft een belangrijk deel van de vacatures op de lagere niveaus betrekking op dienstverlenende- /facilitaire functies in instellingen (denk aan schoonmaak en horeca). Ook daar liggen dus wel kansen, maar zijn er wel relatief veel werkzoekenden.

Schrap de administratieve rompslomp!   

De Nederlandse zorgsector kampt over een aantal jaar met een personeelstekort van 100.000 tot 125.000 medewerkers als zorginstellingen geen extra maatregelen nemen. Dat tekort komt bovenop de duizenden vacatures die nu al openstaan, concludeert onderzoekbureau Berenschot in een rapport. Het onderzoek werd uitgevoerd in opdracht van V&VN, de beroepsvereniging voor verpleegkundigen en verzorgenden. ”De zorg in ons land komt in gevaar als we nu niet intensief gaan samenwerken om de knelpunten aan te pakken”, stelt Sonja Kersten, directeur van de belangenvereniging. Om de personeelstekorten aan te pakken zouden werkgevers in de zorg de arbeidsvoorwaarden en -omstandigheden moeten verbeteren. Ook de roosters zouden volgens Berenschot beter moeten aansluiten op de wensen van medewerkers. De onderzoekers adviseren daarbij om de administratieve rompslomp te verminderen en stagemogelijkheden uit te breiden.

Geef verpleegkundigen en verzorgers invloed op het beleid!

Het bureau adviseert ook om verpleegkundigen en verzorgers meer invloed te geven op het beleid van de zorginstelling. Daarbij kunnen veel taken die niet direct met zorg te maken hebben doorgeschoven worden naar facilitaire medewerkers. Het gaat bijvoorbeeld om het aanvragen van budgetten, het checken van houdbaarheidsdata, receptiewerk en grasmaaien. ”Het verschuiven van niet-zorgtaken naar andere professionals dan de verpleegkundige en verzorgende, kan veel lucht geven en de werkdruk op korte termijn verlagen”, aldus Berenschot. Het onderzoeksbureau stelt ook vast dat zorginstellingen zoals verpleeghuizen, ziekenhuizen en de wijkverpleging in de praktijk met elkaar concurreren, terwijl ze juist zouden moeten samenwerken.

Tekort van honderdduizend werknemers door vergrijzing!

Zorgbedrijven moeten dit jaar zo’n 130.000 vacatures vullen, becijfert het UWV. Mede door de vergrijzing is goed personeel echter steeds moeilijker te vinden. De komende vier jaar wordt daardoor een tekort van honderdduizend medewerkers verwacht. De gemiddeld steeds oudere bevolking leidt er niet alleen tot een toename van het aantal hoogbejaarden dat specialistische en intensieve zorg nodig heeft. Ook is bijna een kwart van de zorgmedewerkers 55 jaar of ouder en verlaat zij in de komende jaren de arbeidsmarkt, meldt de NOS. Er is vooral veel behoefte aan verzorgenden en verpleegkundigen op mbo- en hbo-niveau. Die zijn voor zorgbedrijven steeds moeilijker te vinden. Zo kan 80% van de ziekenhuizen, thuiszorg- en geestelijke gezondheidszorginstellingen vacatures niet gevuld krijgen. In andere zorgsectoren geldt dat voor de helft van de instellingen. Volgens Willem de Boer van de Nederlandse Vereniging voor Ziekenhuizen werkt het personeel in ziekenhuizen vaak al extra diensten en loopt de werkdruk op. Soms worden operaties uitgesteld of moeten specialistische afdelingen tijdelijk de deuren sluiten.

UWV stelt oplossingen voor de korte termijn voor

Zo kan er efficiënter worden geroosterd, kunnen contracten worden verruimd en kunnen servicemedewerkers niet-zorgtaken overnemen. Op de langere termijn raadt de overheidsinstelling onder meer betere erkenning van en meer waardering voor zorgmedewerkers door werkgevers aan. Ook kunnen er bijvoorbeeld meer werkzoekenden of migranten worden opgeleid. De bevindingen van UWV sluiten aan bij die van Berenschot.

Meer vraag en minder aanbod leidt tot een kans?

Meer ouderen die ook nog langer thuis willen blijven leven vragen meer verzorging en die zorg kan niet meteen geleverd worden door een sterk vermagerd zorgaanbod. De uitdaging is nu om deze gap tussen vraag en aanbod te helpen dichten door het bedenken van nieuwe bedrijfsmodellen en zorgconcepten. Bijvoorbeeld door bedrijfsmodellen op basis van digitaIisering. Denk daarbij aan  “virtueel care” oplossingen. In ieder geval een extra uitdagingen voor ondernemende zorgprofessionals of voor diegene die dat willen worden.

Ger Hofstee, decaan VvAA Business School, 4 april 2018

Bronnen: NU.nl, UWV, AZW, Berenschot, CBS, V&VN, NOS en de Nederlandse Vereniging voor Ziekenhuizen.